Οι Πνευματικές Μορφές της Ρωμηοσύνης ως απάντηση στις προκλήσεις των καιρών μας: Άγιος Ιωάννης Βατάτζης.

 

Σε μία εποχή που τα λόγια περισσεύουν, αυτό που περισσότερο μάς χρειάζεται είναι καρδιά και προσευχή. Ψυχή και Χριστός σάς χρειάζονται, παρότρυνε ο δάσκαλος της Ρωμηοσύνης Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Ωστόσο και ο καθαρός λόγος, ως μεταφορά της εμπειρίας και της μαρτυρίας των Αγίων μας, έχει τη δική του αξία, αφού καθίσταται ταπεινός υπηρέτης της πνευματική μας οικοδομής.

Τι ορίζουμε ως Ρωμηοσύνη

Το όνομα «Ρωμηοσύνη» συνδέεται απόλυτα με τους όρους «Ρωμαίος» ή «Ρωμηός» και Ρωμανία.

Ο πολιτικός επιστήμων Κωνσταντίνος Χολέβας¹ επισημαίνει πως: σε πολλούς μελετητές προξενεί εντύπωση η ονομασία «βασιλεύς Ρωμαίων», την οποία χρησιμοποιούσαν οι αυτοκράτορες της Κωνσταντινουπόλεως και η ορολογία «Ρωμανία», που συναντούμε σε πολλά έγγραφα της εποχής ως ονομασία του κράτους. Η ονομασία «Βυζαντινή Αυτοκρατορία» είναι σαφώς μεταγενέστερη και δημιουργήθηκε το 1562 από τον Γερμανό ιστορικό Ιερώνυμο Βολφ. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές οι όροι Ρωμαίος και Ρωμανία αναφέρονται στη Νέα Ρώμη, στην Κωνσταντινούπολη.»

Ο μακαριστός δάσκαλος στην Θεολογική Σχολή Αθηνών π. Γεώργιος Μεταλληνός²  σημειώνει  για το όνομα Ρωμαίος ή Ρωμηός ότι ήταν το κρατικό όνομα στην αυτοκρατορία της Κωνσταντινουπόλεως, που επίσημα ονομαζόταν Ρωμανία με γλώσσα και παιδεία ελληνική. Επειδή  η Κωνσταντινούπολη ή αλλιώς Νέα Ρώμη, δια των Αγίων της έγινε προπύργιο της Ορθοδοξίας, το όνομα Ρωμαίος ή Ρωμηός σημαίνει, τελικά, Ορθόδοξος πολίτης της Νέας Ρώμης. Άρα η Ρωμηοσύνη φανερώνει την ταύτιση Ελληνισμού και Ορθοδοξίας.

Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός εκφράζοντας ανόθευτα την παράδοση του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας έλεγε σχετικά:

«Τριακοσίους χρόνους μετά την Ανάστασιν του Χριστού μάς έστειλεν ο Θεός τον Άγιον Κωνσταντίνον και εστερέωσε βασίλειον χριστιανικόν και το είχαν Χριστιανοί το βασίλειον 1150 χρόνους.»

Ο Ρωμαίικος πολιτισμός είναι πράγματι ο πολιτισμός των Αγίων. Με την κάθαρση από τα πάθη και τον Θεϊκό φωτισμό παράγει  ανθρώπους απαθείς, δηλαδή αγίους. Ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό έχει την ταπείνωση και ως καθαρότερη εφαρμογή τον μοναχικό βίο.

Στον πολιτισμό αυτό ο π. Θεόδωρος Ζήσης³, ομότιμος καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης, ορθά εντάσσει όσους ακολουθούν την παράδοση των Πατέρων της Εκκλησίας, των Αγίων Τριών Ιεραρχών, του Αγίου και Μεγάλου Φωτίου, του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, του Αγίου Μάρκου του Ευγενικού, του Γενναδίου Σχολαρίου, του Κυρίλλου Λούκαρι, των Αγίων της Τουρκοκρατίας, των Κολλυβάδων, του Παπαδιαμάντη, του Κόντογλου.

Γίνεται λοιπόν κατανοητό ότι ως Ρωμαίοι ή Ρωμηοί οι Έλληνες δηλώνουμε τον σύνδεσμο του Έθνους μας με την Ορθόδοξη Αγιοπατερική Παράδοση και την Ορθόδοξη ταυτότητά μας.

Η αγιασμένη μορφή του Ιωάννη Βατάτζη

Μέσα από την μορφή του Αγίου Ιωάννη Βατάτζη αποδεικνύεται η ελληνική συνείδηση των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων, ήδη  διαδεδομένη μεταξύ αρχόντων και αρχομένων στο βυζαντινό κράτος ιδίως μετά τον 7^ο μ. Χ. αιώνα.  Αν και το κράτος ήταν πολυεθνικό, το συνδετικό στοιχείο ήταν η Ορθοδοξία. Εξάλλου από  τα ονόματα Ρωμαίος και Ρωμανία προήλθε και ο όρος Ρωμηός, ο οποίος στην νεώτερη ιστορία μας σημαίνει υπό ευρεία έννοια κάθε Ορθόδοξο και υπό στενή έννοια τον Έλληνα.

Επιλέξαμε λοιπόν να αναφέρουμε μερικά στοιχεία από τη ζωή, τη δράση και την πνευματική προσφορά του Αγίου αυτοκράτορα Ιωάννη Βατάτζη του Ελεήμονος, ως δηλωτικά του άρρηκτου συνδέσμου του Έθνους μας και της Ορθόδοξης πίστης και Παράδοσής μας, μέσα στην ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού, από την εποχή εκείνη μέχρι τις ημέρες μας.

Παράλληλα να δούμε με ποιον τρόπο όλα αυτά τα αυθεντικά πνευματικά στοιχεία της Ορθόδοξης ταυτότητας και ιδιοπροσωπίας μας, αποτελούν απάντηση στις αδυσώπητες προκλήσεις των καιρών μας.

Βιογραφικά στοιχεία του Αγίου Ιωάννη του Βατάτζη

Ο  Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης  Αυτοκράτορας της Νικαίας, γεννήθηκε το 1193 στο ιστορικό Διδυμότειχο της Θράκης. Καταγόταν από οικογένεια η οποία βρισκόταν κοντά στη βασιλική σύγκλητο, στα χρόνια του βασιλέως Μανουήλ  Κομνηνού. Όταν κοιμήθηκαν οι γονείς του Ιωάννη, τού άφησαν πολύ μεγάλη περιουσία, την οποία όμως εκείνος μοίρασε στους φτωχούς και στις Εκκλησίες.  Στην συνέχεια ο Ιωάννης, καθώς η Κωνσταντινούπολη είχε περιέλθει μετά την άλωση του 1204 στα χέρια των Φράγκων σταυροφόρων, κατευθύνθηκε στο Νυμφαίο της Βιθυνίας, στην Μικρά Ασία, όπου τότε βρισκόταν η έδρα της αυτοκρατορίας. Στη Νίκαια της Βιθυνίας, αυτοκράτορας είχε ανακηρυχθεί ο ευσεβέστατος Θεόδωρος Λάσκαρης, ποιητής της Μεγάλης Παράκλησης στην Παναγία, που ψάλλουμε στις παρακλήσεις του Δεκαπενταυγούστου! Εκεί γνωρίστηκε με τον εξαίρετο αυτόν άρχοντα. Όμως παρά τις υψηλές του συναναστροφές και γνωριμίες παρέμεινε ταπεινός και φιλικός με όλους, προσιτός, πράος, άκακος, γαλήνιος, σεμνός και πάντα ήρεμος και πρόθυμος στον διάλογο. Με όλα αυτά τα χαρίσματα, κατέστη πολύ αγαπητός και  η αρετή του αποκαλύφθηκε  στα μάτια του αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεοδώρου Λάσκαρη, ο οποίος και του έδωσε ως σύζυγο την κόρη του Ειρήνη.

Όταν ο Θεόδωρος Λάσκαρης πέθανε, ανέλαβε την αυτοκρατορία ὁ ίδιος στα 1222 μ. Χ., ως Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης. Βασίλευσε από το 1222 έως το 1254.

Αισθανόμενος την βαθιά πληγή και πικρία του Ελληνισμού για την απώλεια της Βασιλεύουσας, δεν έβγαλε ποτέ από το νου του το ποθούμενο, την ανάκτηση δηλαδή της Κωνσταντινουπόλεως και την ανασύσταση της Ελληνοχριστιανικής Αυτοκρατορίας. Εργάστηκε μάλιστα προς την κατεύθυνση αυτή με όλη την δύναμη της ψυχής του. Συνετός και προνοητικός στην πολιτική του, απέφευγε να  αναλαμβάνει παράτολμα εγχειρήματα, ενώ παράλληλα διακρινόταν για την ευσέβειά του.

Ο λαός τον υπεραγαπούσε! Κατέλαβε σχεδόν όλα τα Μικρασιατικά εδάφη.  Κατασκεύασε ισχυρό στόλο. Ελευθέρωσε Λέσβο, Χίο, Σάμο, Ικαρία, Κω και άλλα νησιά του Αιγαίου. Στα 1225 κατάφερε να απελευθερώσει και την Αδριανούπολη!

Ο δρόμος πια για την Πόλη του Κωνσταντίνου ήταν ανοιχτός! Εύκολα κατατροπώνει τους Βουλγάρους και το 1246 εισέρχεται θριαμβευτής στη Συμβασιλεύουσα Θεσσαλονίκη.        

Αλλά ενώ ὁ Ιωάννης Βατάτζης είχε πλέον δημιουργήσει ένα πανίσχυρο κράτος από τις στάχτες του Βυζαντίου και είχε σφίξει ασφυκτικά τον κλοιό γύρω από την Κωνσταντινούπολη, στις 4 Νοεμβρίου του 1254, σε ηλικία 72 ετών, αφήνει την τελευταία του πνοή, λίγο πριν καταφέρει να πραγματώσει τον διακαή του πόθο, που δεν ήταν άλλος από την ανακατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως, φυσικής πρωτεύουσας της Ρωμανίας,. Την Πόλη θα καταλάβει λίγα χρόνια μετά ο διάδοχός του.

Την  ημέρα της κοιμήσεώς του, 4 Νοεμβρίου, η Εκκλησία τιμά τη μνήμη του. Ιδιαίτερα τιμάται στην πατρίδα του, το Διδυμότειχο.  Δυστυχώς στην Ελλάδα παραμένει λιγότερο γνωστός από όσο στον Δυτικό επιστημονικό κόσμο.

Η δράση και η πνευματική του προσφορά

Ο Ιωάννης Βατάτζης ήταν αναμφισβήτητα μία πολυσύνθετη φυσιογνωμία. Στο θεολογικό πεδίο κατέβαλλε φιλότιμες προσπάθειες για την επανένωση της Χριστιανοσύνης με την απαραίτητη όμως προϋπόθεση να αναγνωρίσει και να αποδεχτεί η Δύση το Ορθόδοξο Δόγμα, κάτι που δεν έγινε. Είχε πλήρη συνείδηση του γεγονότος πως η ενότητα μπορεί να υπάρχει μόνο όταν υπηρετεί την αλήθεια και μόνο μέσα στην αλήθεια του Ορθοδόξου δόγματος.⁶

Ο Βατάτζης, υπήρξε ο προστάτης και συμπαραστάτης του πληθυσμού της αυτοκρατορίας. Επεδίωκε διαρκώς την άνοδο του βιοτικού επιπέδου, κυρίως των γεωργών και των κτηνοτρόφων, ώστε να υπάρχει αυτάρκεια στο κράτος.  Υποστήριζε, δηλαδή, σθεναρά αυτό που σήμερα ονομάζουμε πρωτογενή παραγωγή. Νοιαζόταν και αγαπούσε τους υπηκόους του και φρόντιζε όλοι να απολαμβάνουν άνετες συνθήκες διαβίωσης. Συμπαραστάθηκε στον λαό πατάσσοντας αμείλικτα κάθε φαινόμενο εκμετάλλευσης των αδυνάτων. Υπόδειγμα χριστιανικής θυσιαστικής αγάπης ο ίδιος, λειτούργησε στο κοινωνικό πεδίο  όχι ως βασιλιάς, αλλά ως ταγμένος από τον Θεό να βοηθάει τους πάντες και ιδιαίτερα τους αδικουμένους! Στην οικονομία απαγόρευσε κάθε σπατάλη δημόσιου και ιδιωτικού πλούτου, ενώ ίδρυσε πτωχοκομεία, νοσοκομεία, γηροκομεία, βιβλιοθήκες. Επιπροσθέτως ανήγειρε Ναούς και βοήθησε αποφασιστικά τα Μοναστήρια.

Το μέγεθος της πολιτικής του ποιότητας καταδεικνύει και το ακόλουθο περιστατικό: «όταν κάποτε συνάντησε τον υιό του Θεόδωρο στο κυνήγι να φορά πολυτελή ρούχα, αρνήθηκε να τον χαιρετήσει! Και όταν ο υιός του τον ρώτησε σε τι είχε σφάλει, ο Ιωάννης τού απάντησε ότι εκείνα τα μεταξωτά και χρυσοΰφαντα ρούχα που φορούσε ήταν από το αίμα του λαού του και πως θα έπρεπε να ξέρει ότι κάθε έξοδο, πρέπει να γίνεται για τον λαό.»

Εξάλλου ο ίδιος πάντα υποστήριζε, πως ο πλούτος των βασιλέων ανήκει στον λαό!  Ήταν ο δικαιότερος, και πιο απλός Αυτοκράτορας της Ρωμανίας. Εμπνεόμενος από το ιερό Ευαγγέλιο έφτιαξε ένα καταπληκτικό κράτος πρόνοιας.

Η πίστη του στον Θεό ήταν αναμφίβολα πολύ μεγάλη και  αποφασιστικά κατεύθυνε κάθε του βήμα, ενώ το ήθος του ήταν  αδιαμφισβήτητο. Ακλόνητη ήταν η εμπιστοσύνη του στην Θεία Πρόνοια.

Καλλιέργησε την μελέτη των ελληνικών γραμμάτων, ενώ υπήρξε γνώστης της εκκλησιαστικής μουσικής. Κάτι που προφανώς οφείλεται στη σχέση του με τον Θεόδωρο Λάσκαρη.

Μετά την κοίμησή του κατετάγη στο αγιολόγιο της Εκκλησίας μας και ονομάσθηκε Άγιος Ιωάννης Βατάτζης ο Ελεήμων.

Αποτελεί δε, μορφή ορόσημο για την ιστορία του γένους των Ελλήνων, γιατί με αυτόν ξεκινά η λεγόμενη «Μεγάλη Ιδέα» του Ελληνισμού.

Χρόνια μετά την κοίμησή του ο Άγιος Ιωάννης Βατάτζης έλαβε στην ελληνική λαϊκή παράδοση το προσωνύμιο, που συνδέεται με την προσμονή για το ποθούμενο και δεν είναι άλλο από το «Μαρμαρωμένος Βασιλιάς».

Γιατί έλαβε το προσωνύμιο «Μαρμαρωμένος Βασιλιάς»

Στην απόδοση του προσωνυμίου «Μαρμαρωμένος Βασιλιάς» στον Βατάτζη έχουν συντελέσει τα όσα θαυμαστά συνέβησαν μετά την κοίμησή του.  Το τίμιο σώμα του ενταφιάστηκε σε ένα Μοναστήρι που είχε κτίσει και το είχε ονομάσει Σωσάνδρα. Αργότερα με θαυμαστή αποκάλυψη, ζήτησε ο ίδιος να μετακομισθεί το λείψανό του στη Μαγνησία (της Μικράς Ασίας). Όταν όμως άνοιξαν τον τάφο για να εκτελέσουν τη μετακομιδή,  μία γλυκιά ευωδία απλώθηκε παντού. Ο βασιλιάς μάλιστα φαινόταν σαν να κάθεται  σε θρόνο, σαν να κοιμάται, χωρίς κανένα απολύτως σημάδι που να φανέρωνε πως ήταν ήδη επτά χρόνια νεκρός! Έμοιαζε πραγματικά σαν ένας ολοζώντανος, αλλά ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ! Και μάλιστα και αυτά ακόμη τα ρούχα του είχαν διατηρηθεί αδιάφθορα και έμοιαζαν σαν να είχαν μόλις ραφτεί!

Όμως τι απέγινε το άφθαρτο λείψανό του; Κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα. Έτσι γεννήθηκε ο θρύλος του «Μαρμαρωμένου Βασιλιά» που συνδέεται με την ανακατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως.

Οι προφητείες, οι σχετιζόμενες με επερχόμενα γεγονότα μιλούν για κάποιον Ιωάννη που θα ανακαταλάβει την Πόλη. Ο θρύλος θέλει αυτόν ως τον «ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΙΑ» που θα ξαναζωντανέψει και θα φέρει την ειρήνη και την δικαιοσύνη στον κόσμο και την επικράτηση της Ορθοδοξίας.

Η Επιστολή στον Πάπα της Ρώμης ως μνημείο εθνικής αξιοπρέπειας και η «Μεγάλη Ιδέα»

Την απόλυτη προσήλωσή του στα θέματα της πίστεως και της πατρίδας αποκαλύπτει ο Βατάτζης στην περίφημη επιστολή του στον Πάπα Γρηγόριο Θ΄. Το εν λόγω κείμενο ⁷ αποτελεί μνημείο εθνικής αξιοπρέπειας και ζωντανής πίστης ενός πολιτικού ηγέτη που πιστά, συνετά, αλλά και δυναμικά υπηρετεί τον Θεό, την πατρίδα και τον λαό που κυβερνά. Η επιστολή αυτή αποπνέει τις αντιλήψεις εκείνες που διαμορφώνουν το περιεχόμενο αυτού που ονομάζουμε «Μεγάλη Ιδέα» και ανέθρεψε γενεές Ελλήνων ακόμα και στα ζοφερά χρόνια της Τουρκοκρατίας με την προσμονή για την εκπλήρωση του «ποθούμενου». Για όλους αυτούς τους λόγους, θεολογικούς, ιστορικούς και πολιτικούς,  πιστεύουμε ότι θα έπρεπε η συγκεκριμένη επιστολή να διδάσκεται στα σχολεία και να αποτελεί αντικείμενο ενδελεχούς μελέτης από τους μαθητές, κάτι που δυστυχώς δεν γίνεται!

Η επιστολή ξεκινά με την έκφραση έκπληξης του Ιωάννη Βατάτζη με ποιο δικαίωμα τόλμησε ο Πάπας να τού ζητήσει να πάψει να διεκδικεί την Κωνσταντινούπολη από τους Φράγκους, που την είχαν καταλάβει από το 1204. Με αξιοθαύμαστη ελληνική αξιοπρέπεια και διπλωματική ειρωνεία ο Βατάτζης, προσδιορίζει τον εαυτό του ως «Ιωάννης εν Χριστώ τω Θεώ πιστός βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων ο Δούκας». Και συνεχίζει: «Εγώ ως βασιλεύς θεωρώ άτοπα τα όσα μού γράφεις και δεν ήθελα να πιστέψω ότι είναι δικό σου το γράμμα, αλλά αποτέλεσμα της απελπισίας κάποιου, που βρίσκεται κοντά σου, και ο οποίος έχει την ψυχή του γεμάτη κακότητα και αυθάδεια. Η αγιότητά σου κοσμείται από φρόνηση και διαφέρει από τους πολλούς ως προς την σωστή κρίση. Γι’ αυτό δυσκολεύθηκα πολύ να πιστέψω ότι είναι δικό σου το γράμμα αν και έχει σταλεί προς εμέ.»

Χωρίς ίχνος δουλικότητας απέναντι στον Πάπα, αν και την εποχή εκείνη οι Έλληνες της Νικαίας ήταν οι αδύναμοι συγκριτικά με τον  Πάπα της Ρώμης που ήταν υπερδύναμη, ο Βατάτζης επισημαίνει: «Γράφεις στο γράμμα σου, ότι στο δικό μας γένος των Ελλήνων ἡ σοφία βασιλεύει... Ότι από το δικό μας γένος άνθησε η σοφία και τα αγαθά της και διαδόθηκαν στους άλλους λαούς, αυτό είναι αληθινό. Αλλά πως συμβαίνει να αγνοείς… ότι μαζί με την βασιλεύουσα Πόλη και η βασιλεία σε αυτόν τον κόσμο κληροδοτήθηκε στο δικό μας γένος από τον Μέγα Κωνσταντίνο, ο οποίος εδέχθη την κλήση από τον Χριστό και κυβέρνησε με σεμνότητα και τιμιότητα; … Απαιτείς να μην αγνοούμε τα προνόμιά σου. Και εμείς έχουμε την αντίστοιχη απαίτηση να δεις και να αναγνωρίσεις το δίκαιό μας όσον αφορά την εξουσία μας στο κράτος της Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο αρχίζει από των χρόνων του Μεγάλου Κωνσταντίνου και  έζησε επί χίλια χρόνια, ώστε έφθασε μέχρι και την δική μας βασιλεία.»

Και καταλήγει: «Διαβεβαιούμε δε την αγιότητά σου και όλους τους Χριστιανούς ότι ουδέποτε θα παύσουμε να αγωνιζόμαστε και να πολεμούμε κατά των κατακτητών της Κωνσταντινουπόλεως. Θα ασεβούσαμε και προς τους νόμους της φύσεως και προς τους θεσμούς της πατρίδος και προς τους τάφους των πατέρων μας και προς τους ιερούς ναούς του Θεού, εάν δεν αγωνιζόμασταν γι’ αυτά με όλη μας την δύναμη... Έχουμε μαζί μας τον δίκαιο Θεό, ο οποίος βοηθεί τους αδικουμένους και αντιτάσσεται στους αδικούντας...»

Αυτό λοιπόν είναι το περίφημο κείμενο, το οποίο ίσως να μας προκαλεί αισθήματα μελαγχολίας, κάθε φορά που μπαίνουμε στην διαδικασία να το συγκρίνουμε με σύγχρονες καταστάσεις διαπιστώνοντας τελικά ότι οποιαδήποτε σύγκριση θα αποδεικνυόταν απλώς ατυχής!

Φυσικά κάθε εποχή έχει τις δικές της δυσκολίες και τις δικές της προκλήσεις. Οι προκλήσεις των καιρών μας φαντάζουν και είναι αδυσώπητες. Ειδικά όμως για τους Χριστιανούς, οφείλουμε να γνωρίζουμε πως ο στίβος της ζωής δεν ήταν ποτέ στρωμένος με ροδοπέταλα. Στο τέλος όμως του αγώνα πάντα περίμενε ο στέφανος της δικαιοσύνης, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Απόστολος Παύλος (Β΄ Τιμ. 4,8).

Θα προσπαθήσουμε ακολούθως να προσδιορίσουμε τις κυριώτερες των σύγχρονων απειλών και προκλήσεων και να αναζητήσουμε το πνευματικό τους αντίδοτο.

Οι αδυσώπητες προκλήσεις των καιρών μας

Έλεγε ο Άγιος Γέροντας Παΐσιος: «Τώρα δεν πάμε να αγωνισθούμε, για να μη μας κάψουν οι βάρβαροι τα σπίτια μας…, ούτε πάμε για ένα φίλο ή για μία ιδεολογία. Τώρα πάμε ή για τον Χριστό ή για τον διάβολο. Είναι καθαρό μέτωπο. Στην Κατοχή γινόσουν ανδρείος, επειδή δεν χαιρετούσες έναν Γερμανό. Τώρα γίνεσαι θαρραλέος, διότι δεν χαιρετάς τον διάβολο. Πάντως θα δούμε φοβερά γεγονότα. Θα δοθούν πνευματικές μάχες. Οι Άγιοι θα αγιασθούν περισσότερο και οι ρυπαροί θα γίνουν ρυπαρώτεροι. Νιώθω μέσα μου μία ζεστασιά. Μία μπόρα είναι και ο μόχθος έχη αξία, διότι τώρα δεν έχουμε εχθρό τον Αλή Πασά ή τον Χίτλερ ή τον Μουσολίνι, αλλά τον διάβολο. Γι’ αυτό θα έχουμε και ουράνιο μισθό. Ο Θεός ας αξιοποιήση το κακό σε καλό σαν Καλός Θεός.» ⁸

Και πάλι τόνιζε: «Τώρα µια µπόρα θα είναι, µια µικρή κατοχή του αντίχριστου σατανά. Θα φάει µετά µια σφαλιάρα από τον Χριστό, θα συγκλονισθούν όλα τα έθνη και θα έρθει η γαλήνη στον κόσµο για πολλά χρόνια. Αυτήν την φορά θα δώσει ο Χριστός µια ευκαιρία, για να σωθεί το πλάσµα Του. Θα αφήσει το πλάσµα του ο Χριστός; Θα παρουσιασθεί στο αδιέξοδο των ανθρώπων, για να τους σώσει από τα χέρια του Πονηρού. Θα επιστρέψουν στοn Χριστό και θα έρθει µια πνευµατική γαλήνη σε όλη την οικουµένη για πολλά χρόνια… Mην στενοχωριέστε παιδιά μου. Μετά την μπόρα την δαιμονική θα έλθη η λιακάδα η θεϊκή. Ο Χριστός να μας δίνει καλή φώτιση.»⁹

Μέσα σε αυτά τα λόγια συμπυκνώνονται όλες οι σύγχρονες δοκιμασίες και απειλές, αλλά και τα πνευματικά αντίδοτα, που ως θεραπευτικά φάρμακα στηρίζουν, αμβλύνουν τις πληγές, καλλιεργούν την προσμονή τόσο για ένα καλύτερο αύριο, όσο και για την πνευματική σωτηρία στην Βασιλεία του Θεού.

Σήμερα κέντρο ζωής των ανθρωπίνων κοινωνιών έπαψε να είναι ο Θεός. Οι σημερινές κοινωνίες περισσότερο ομοιάζουν με τις προ Χριστού ειδωλολατρικές κοινωνίες. Το Θεανδρικό πρόσωπο του Ιησού Χριστού όταν δεν πολεμείται ενεργά, αντικαθίσταται  συνειδητά ή ασυνείδητα στις ανθρώπινες καρδιές από χαμερπή και εφήμερα υποκατάστατα. Με αυτόν τον τρόπο τραγικά επιβεβαιώνονται τα πνευματικά, και όχι μόνο, αδιέξοδα των δήθεν πολιτισμένων κοινωνιών.

Ως αποτέλεσμα  της πνευματικής σύγχυσης που επικρατεί και της απομάκρυνσής μας από την Πατερική Παράδοση, η σύγχρονη εποχή, μάς φέρνει αντιμέτωπους με πλήθος πνευματικών στρεβλώσεων. Στις ημέρες μας συνηθίσαμε η κακία να προβάλλεται ως αρετή και η αρετή ως αμαρτία. Πότε άλλοτε δεν μιλούσε ο κόσμος τόσο πολύ για αγάπη, μα και ποτέ άλλοτε δεν υπήρχε τόσο μεγάλο έλλειμμα αγάπης. Η λέξη αγάπη απεκδύεται της ιερότητάς της και χρησιμοποιείται πλέον ως ένας τεχνικός όρος, που μέσα στο πλαίσιο μίας ανούσιας και χωρίς χριστιανικό περιεχόμενο «αγαπολογίας», έντεχνα επιχειρεί να καλύψει τις κάθε είδους ασχημοσύνες της εποχής μας. Ωστόσο η Αγία Γραφή είναι αμείλικτα ξεκάθαρη: «η αγάπη ουκ ασχημονεί!» (Α΄ Κορ 13,5). Ο κάθε είδους εκφυλισμός των ανθρωπίνων σχέσεων, ο,τιδήποτε καταρρακώνει την ανθρώπινη ύπαρξη και αξιοπρέπεια, προβάλλεται και επιβάλλεται. Αντιθέτως, ο σωτηριολογικός και θεραπευτικός λόγος της Εκκλησίας μας περιθωριοποιείται. Ναι, στις ημέρες μας η αμαρτία έγινε μόδα, όπως με περισσό πόνο ψυχής έλεγε ο Άγιος γέροντας Παΐσιος ο Αγιορείτης.

Τα πάντα επιχειρείται να γίνουν σύμμορφα με τις επιταγές της Νέας Εποχής, της παγκοσμιοποίησης. Ο σύγχρονός μας Μητροπολίτης Μόρφου Νεόφυτος αποτυπώνει με τον όρο Νέα Τάξη Πραγμάτων, την με κάθε τρόπο υποβοήθηση της αταξίας μέσα στις καρδιές των ανθρώπων και κατά συνέπεια την αταξία στις πράξεις και στην κοινωνία. Και συνεχίζει με την θλιβερή διαπίστωση ότι, στο όνομα των δήθεν ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της καλλιέργειάς τους, υπό την έννοια της ασυδοσίας, αυξάνεται η αμαρτία, η κατάθλιψη, ο ευτελισμός των ανθρωπίνων σχέσεων, και εν τέλει όλες οι ανθρώπινες επιθυμίες νομιμοποιούνται με την σφραγίδα του κράτους. Στην ουσία πρόκειται για την διαμόρφωση ενός καινούριου τύπου ανθρώπου χωρίς πίστη, με ανήθικη ηθική, χωρίς αξίες όπως ο πατριωτισμός, χωρίς ιδανικά. Να μην αναζητά την αγιότητα αλλά μόνο την ικανοποίηση των επιθυμιών του. Συντελείται δηλαδή πόλεμος ηθικός, πόλεμος πνευματικός, που φθάνει μάλιστα στο σημείο χωρίς κανέναν ενδοιασμό να προσβάλλεται ακόμα και ηθική υπόσταση του Κυρίου μας!

Επιπροσθέτως συνεχώς προπαγανδίζεται η πανθρησκεία, με το ψευδές επιχείρημα ότι αφού όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν σε κάποιον Θεό, όλες οι θρησκείες πρεσβεύουν και από ένα μέρος της  αλήθειας. Κάτι που προωθεί η παναίρεση του Οικουμενισμού, η οποία εκμηδενίζει την μία αλήθεια, που είναι το  πρόσωπο του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού, όπως αποκαλύπτεται στην Μία, Αγία, Καθολική και Αποστολική Εκκλησία, την μόνη σώζουσα, που δεν είναι άλλη από την Ορθόδοξη Εκκλησία.

Κάθε φωνή που αναφέρεται στην πατρίδα και στην ιδιοπροσωπία του έθνους απαξιώνεται, καθώς σκοπός είναι, μέσω των πολυπολιτισμικών κοινωνιών, να ισοπεδωθεί κάθε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ενός λαού. Η ιστορία μας στα σχολικά βιβλία συρρικνώνεται επικίνδυνα. Η Αρχαία Ελληνική Γλώσσα αντιμετωπίζεται ως ξένη γλώσσα σε αχρηστία, ενώ και η καθημερινή χρήση της Νεοελληνικής  γλώσσας τίποτε άλλο δεν αποδεικνύει παρά την πνευματική μας πενία. Για αναβάθμιση του μαθήματος των Θρησκευτικών και σύνδεση του με την πατερική Ελληνορθόδοξη Παράδοση, ούτε λόγος να γίνεται!

Εμείς οι Έλληνες ευτυχήσαμε να έχουμε έναν ανυπέρβλητο, όσο και αξιοζήλευτο, πνευματικό θησαυρό, που πολλοί λαοί θα ήθελαν να έχουν. Αυτόν τον θησαυρό αξίζει να τον πετάξουμε στα σκουπίδια;

Μιλώντας για την Παράδοσή μας και τον πνευματικό πολιτισμό μας, ο Μητροπολίτης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικόλαος με προβληματισμό παρατηρεί:¹⁰ «Ο τόπος μας, η πατρίδα μας, ο λαός μας γέννησε μοναδικό πνεύμα, τέχνη και πολιτισμό που ομολογείται από όλους. Αυτό το πνεύμα γέννησε σοφούς, ήρωες και αγίους, που αυτοί έβαλαν τη σφραγίδα τους στην παγκόσμια ιστορία.

Όλο αυτό έγινε γιατί υπήρχε μία σπάνια παιδεία που καταξίωσε τον άνθρωπο όσο τίποτε άλλο. Μία παιδεία η οποία στηρίχθηκε σε τρεις βάσεις: στην αρετή, στην αριστεία και στην πίστη. Δηλαδή στην ηθική, στην τελειότητα και στην υπέρβαση. Σήμερα αυτά τα τρία συστηματικά περιφρονούνται και πολεμούνται. Η αρετή θεωρείται ανοησία, η αριστεία ρατσισμός και η πίστη σκοταδισμός. Αποτέλεσμα, οι σύγχρονες κοινωνίες να γεννούν έναν ανθρωπισμό, ο οποίος παράγει μεν επιστήμονες που όμως δεν είναι σοφοί, δυνατούς που όμως δεν είναι ήρωες, και ικανούς που δυστυχώς αγνοούν την αγιότητα.»

Ο μεγάλος της Ρωμηοσύνης Φώτης Κόντογλου γράφει στο βιβλίο του «Γίγαντες ταπεινοί»¹¹: «Τυφλοί οδηγοί στραβώνουνε τον  κόσµο, και γίνουνται αιτία µε τις θεωρίες τους να πέφτουνε οι νέοι στην απιστία.»

Η σύγχρονη ελληνική κοινωνία έπεσε θύμα της αδιάκριτης μίμησης και αντιγραφής του Δυτικού τρόπου ζωής. Ή όπως πιο κομψά αποκαλείται στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης «life style.» Όμως σε αυτόν τον σύγχρονο Δυτικό πολιτισμό, ο άνθρωπος μεταλλάχθηκε σε ον χωρίς Θεό και χωρίς ψυχή, όπως παρατηρεί ο  Άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς. Αυτόν τον πολιτισμό, που με περισσή αναισχυντία διακήρυξε τον θάνατο του Θεού,¹² τον εγκλωβισμένο στον υπερκαταναλωτισμό,  στα πάθη και στον ορθολογισμό του, αντιγράφουμε οι Έλληνες σήμερα. «Όμως όχι η λογική, αλλά το αίμα των μαρτύρων απέδειξε την Ανάσταση του Χριστού.»¹³

Στις σύγχρονες καταναλωτικές κοινωνίες, επιβεβαιώνεται όσο ποτέ άλλοτε  ο Άγιος Παΐσιος όταν λέει ότι γίναμε Χριστιανοί των εκπτώσεων (εννοώντας την πνευματική μας έκπτωση). Ο μακαριστός π. Γεώργιος Μεταλληνός συνήθιζε να επισημαίνει ¹⁴ πως, μάς έμαθαν να ζυγίζουμε τα πάντα με βάση τους οικονομικούς παράγοντες. Την ίδια στιγμή οι κοινωνικές ανισότητες διευρύνονται. Ένας αδυσώπητος οικονομικός πόλεμος εξελίσσεται, ενώ συνάμα  επιχειρείται η καταστρατήγηση της ανωνυμίας και της ελευθερίας του ατόμου μέσω της αχρήματης κοινωνίας και των ηλεκτρονικών συναλλαγών, που με κάθε τρόπο διαφημίζονται.

Αποκαλυπτικά για τον σύγχρονο Δυτικό πολιτισμό είναι όσα τονίζει ο Άγιος Νικόλαος Βελιμίροβιτς:¹⁵ «Στην Δύση καλλιεργούνται τα πράγματα και τα πράγματα λάμπουν, καθώς ο άνθρωπος ολοένα και περισσότερον εξαγριώνεται.  Η Δύση πιστεύει πρωτίστως εις τα έργα του ανθρώπου.»

Φυσικά σε έναν τέτοιου είδους πολιτισμό αγνωσίας, πνευματικής κατάπτωσης και σήψης των ηθικών αξιών, ο ιερός και θεοσύστατος θεσμός της οικογένειας φαντάζει παλιομοδίτικος και αναχρονιστικός. Και επειδή είναι το πρώτο και συνεκτικότερο κύταρρο μίας κοινωνίας, πολεμείται λυσσαλέα. Φαντάζει μάλιστα ως γεγονός μεγίστης υποκρισίας να θεσπίζονται μέτρα για τα δικαιώματα δήθεν ευπαθών κοινωνικών ομάδων, την ίδια στιγμή που για την πιο ευπαθή ομάδα που υπάρχει, τα αγέννητα παιδιά, καμία απολύτως θεσμική προστασία δεν έχει υπάρξει απέναντι στο συνεχώς αυξανόμενο, με διαστάσεις γενοκτονίας, φαινόμενο των αμβλώσεων.

Σε όλες αυτές τις προκλήσεις και τις δυσκολίες των καιρών μας, πρέπει να συνυπολογίσει κανείς και τους εθνικούς κινδύνους, που προβάλλουν ως νέφη απειλητικά για την εδαφική μας ακεραιότητα, την εθνική μας αξιοπρέπεια και την κοινωνική ειρήνη και συνοχή.

Η απάντηση στις προκλήσεις των καιρών μας μέσα από τα πνευματικά πρότυπα του Ελληνορθόδοξου πολιτισμού

Από όλα τα παραπάνω στοιχεία συνάγουμε το συμπέρασμα ότι οι πολλαπλοί κίνδυνοι που μάς απειλούν είναι απόρροια της υιοθέτησης ενός ξένου προς την δική μας Παράδοση τρόπου ζωής και κυρίως της απομάκρυνσής μας από την πηγή της ζωής, που είναι ο Θεός. Εγκαταλείψαμε τις αρετές που κοσμούν τον Έλληνα Ρωμηό, με τον ανόθευτο τρόπο σκέψης και ζωής, απαύγασμα  του οποίου αποτελεί ο Άγιος Ιωάννης ο Βατάτζης. Μετατρέψαμε το περίφημο Ρωμαίικο φιλότιμο σε δουλοπρέπεια.

Ο μακαριστός π. Ιωάννης Ρωμανίδης, που διετέλεσε καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης, παρατηρεί στο έργο του «Ρωμηοσύνη»¹⁶: «Το ρωμαΐικον φιλότιμον μετετράπη εις γραικυλιστικήν αφέλειαν εξ αιτίας της εσφαλμένης υψηλής εκτιμήσεως και της αβασίμου εμπιστοσύνης του Γραικού εις τον δυτικόν πολιτισμόν…  Εις την ουσίαν ο Γραικός και ο Ρωμηός έχουν το ίδιον φιλότιμον και επομένως τον ίδιον ηρωισμόν και την ίδιαν ανδρείαν. Η διαφορά μεταξύ των είναι ότι ο Γραικός έχει αισθήματα κατωτερότητος έναντι των Ευρωπαίων και των Αμερικάνων, διότι υπεδουλώθη πολιτιστικώς δεχόμενος τον Γραικισμόν, ενώ ο Ρωμηός τουναντίον γνωρίζει την ανωτερότητα της Ρωμηοσύνης του και ουδέποτε εδέχθη να γίνη ο Γραικύλος ξένου πολιτισμού.»

Για την  συνολική εθνική πνευματική ανάνηψη χρειάζεται να ξεκινήσουμε ο καθένας μας τον πνευματικό αγώνα  από τον εαυτό μας, με την συμμετοχή μας στα ιερά μυστήρια της Εκκλησίας, με την προσευχή και την άσκηση, ώστε να έλθει ο φωτισμός του Θεού στην ζωή μας.

Με άλλα λόγια η πνευματική προτροπή που θα μάς έδινε σήμερα ο Άγιος Ιωάννης ο Βατάτζης συνοψίζεται στην μετοχή μας στον τρόπο ζωής των αγίων με κέντρο ζωής τον Θεό. Επομένως νήψη και εγρήγορση! Ο αμερικανός κοινωνικός επαναστάτης Μάρτιν Λούθερ Κινγκ είχε πει χαρακτηριστικά ότι τον Χριστό Τόν πρόδωσε ο ύπνος των μαθητών Του! Την στιγμή μάλιστα που ο Ιούδας κατεργαζόταν την προδοσία.

«Ώρα ημάς ήδη εξ ύπνου εγερθήναι!» (Ρωμ. 13,11)

Οφείλουμε λοιπόν να ξυπνήσουμε από τον πνευματικό μας λήθαργο. Να επιστρέψουμε στην πίστη και την παιδεία των προγόνων μας, όπως αυτή του Αγίου Ιωάννη του Βατάτζη. Να γίνουμε πρώτα εμείς άξια παιδιά του Θεού, ώστε να έχουμε και άξιους ηγέτες, αφού και αυτοί από τον λαό προέρχονται και αποτελούν καθρέπτη της ποιότητας της κοινωνίας μας. Ηγέτες που όπως ο Άγιος Αυτοκράτορας Ιωάννης θα ζουν για την Πατρίδα και όχι από την Πατρίδα!

Σωστά έχει ειπωθεί πως «όλοι οι λαοί για να πάνε μπροστά, πρέπει να κοιτάξουν μπροστά. Η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα που για να πάη μπροστά πρέπει να κοιτάξει πίσω στις ρίζες της!»¹⁷

Σε αυτές τις ρίζες θα συναντήσουμε την απλότητα, το ήθος, την ανεπιτήδευτη ευγένεια, το αγέρωχο ύφος, την προσήλωση στο σωτηριώδες Ορθόδοξο δόγμα, και φυσικά την ειλικρινή  φιλοπατρία του Βατάτζη. Θα μεταδώσουμε την ελπίδα, την επιμονή και την αναγκαία υπομονή για να διέλθουμε τα δύσκολα. Σε καιρούς αφιλίας θα αντλήσουμε από την δική του ελεήμονα διάθεση και θα μετουσιώσουμε την αγάπη σε έμπρακτη αλληλεγγύη.

Για την πνευματική αναγέννηση του έθνους, πολύτιμος αρωγός θα είναι η παιδεία. Παιδεία και όχι εκπαίδευση! Παιδεία Θεοκεντρική, που να αποβλέπει στην εν Χριστώ τελείωση του ανθρώπου. Ναός και σχολείο στον πολιτισμό μας βρίσκονται σε σχέση αμοιβαιότητας και συμπληρωματικότητας, ως χώροι διαποίμανσης και διαμόρφωσης του ανθρώπου. Σχολεία σαν αυτά που ίδρυε ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός.

Στο σημερινό επιχείρημα ότι το σχολείο πρέπει να είναι ανοικτό στη ζωή ο Ρωμηός δάσκαλος αντιτάσσει: ¹⁸ «Το σχολείο οφείλει να συντηρεί  ό,τι παρέλαβε -την παράδοση- και να το παραδίδει στους νεότερους. Η παράδοση αποτελεί πνευματικό θησαυρό αδαπάνητο, ο οποίος μεταβιβάζεται από γενεά σε γενεά. Η παράδοση προσφέρει τα ηθικά πρότυπα, τον άγιο και τον ήρωα. Μην αγνοούμε ότι στην Ελληνική ύπαιθρο Ναός και σχολείο είναι το ένα κτισμένο δίπλα στο άλλο. Όχι τυχαία! Είναι έκφραση της πνευματικής μας Παράδοσης: Η δυάδα πνευματικός πατέρας - πνευματικό τέκνο ισούται με την δυάδα: Δάσκαλος – Μαθητής. Και μην ξεχνάμε τα λόγια του Παλαμά: Σχολείον ίσον δάσκαλος! Γιατί σήμερα φαίνεται ότι ο δάσκαλος μετατρέπεται σε εκπαιδευτικό, που περισσότερο διεκδικεί, παρά διακονεί. Και ὁ μαθητής γίνεται εκπαιδευόμενος, ο οποίος δεν θέλει να ακούει, δεν μαθαίνει να ακούει, αλλά να έχει άποψη για όλα και να κρίνει. Ας συναισθανθούμε επιτέλους ότι «Παράδοση είναι η ζωντανή φωνή των κεκοιμημένων και όχι η νεκρή φωνή των ζωντανών.»

Με αυτόν τον τρόπο και εμείς θα βοηθηθούμε και όλη την Ευρώπη θα βοηθήσουμε να ξαναβρεί τα πνευματικά της θεμέλια. Η παιδεία  που συστηματικά υποστήριξε ο Άγιος Ιωάννης ο Βατάτζης ιεραρχεί τα ανθρώπινα και δημιουργεί μία ρεαλιστική φιλοσοφία ζωής. Καλλιεργεί την αρετή, σφυρηλατεί το αγωνιστικό φρόνημα και ολοκληρώνει τον άνθρωπο.

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ένας εκ των Αγίων Τριών Ιεραρχών, γράφει για την Ελλάδα: «σε αγαπώ γιατί δόθηκες ολόκληρη με την θέλησή σου στον Χριστό». Δεν μένει παρά να συμφωνήσουμε με τον δάσκαλό μας π. Γεώργιο Μεταλληνό¹⁹ πως, αυτή η Ελλάδα είναι η δική μας Ελλάδα! Μία Ελλάδα χωρίς Χριστό και χωρίς Ορθοδοξία, μόνο ιστορική σημασία έχει. Πρακτικά είναι όμως ανύπαρκτη!

Ο Άγιος Ιωάννης ο Βατάτζης ας είναι συμπαραστάτης στις δυσκολίες των καιρών μας και συνοδοιπόρος στις πνευματικές μας αναζητήσεις.

Την ευχή του να έχουμε!

                                                                    Παρασκευάς Ι. Λαλιώτης

 

 

Βιβλιογραφία

1. Χολέβα Κωνσταντίνου, Πολιτικού Επιστήμονα, "Ο Άγιος Ιωάννης Βατάτζης και η ελληνική συνείδησή του", ανακτήθηκε από http://www.pemptousia.gr

2. π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνού,  «Το όνομα Ρωμηός και η ιστορική του σημασία», Περιοδικό ΕΡΩ - τεύχος -1 Ιαν-Μαρ 2010», ανακτήθηκε από http://www.impantokratoros.gr/romaios-romhos.el.aspx

3. Πρωτοπρεσβύτερου πατρός Θεόδωρου Ζήση, Καθηγητοῦ Θεολογικῆς ΑΠΘ, "Λατινοφραγκικὸς καὶ Ὀρθόδοξος πολιτισμός: Οἱ βασικὲς διαφορές." ανακτήθηκε από http://www.orthodoxia-ellhnismos.gr/2014/12/blog-post_17.html

4. Χολέβα Κωνσταντίνου, ενθ’ ανωτέρω

5. «4 Νοεμβρίου: Ἑορτάζει ὁ Μαρμαρωμένος Βασιλιάς μας, ὁ Ἅγιος Ἰωάννης Δούκας Βατατζης ὁ ἐλεήμων, Αὐτοκράτωρ Νικαίας»  Ανακτήθηκε από http://www.orthodoxia-ellhnismos.gr/2014/11/4.html

6. Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου Βλάχου: «Χάριν τῆς ἑνότητος», ανακτήθηκε από https://www.pentapostagma.gr/2017/09/%CE%BC%CE%B7%CF%84%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%AF%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BD%CE%B1%CF%85%CF%80%CE%AC%CE%BA%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BA%CE%B1%CE%AF-%E1%BC%81%CE%B3%CE%AF%CE%BF%CF%85-%CE%B2%CE%BB.html

7. Βακαλοπούλου Απ., «Πηγές Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού», Α´  τόμος, Θεσσαλονίκη 1965, σελ. 50-53

8. «Γέροντος Παϊσίου, Λόγοι Α’ Με πόνο και αγάπη για το σύγχρονο άνθρωπο»,Έκδοση Ιερού Ησυχαστηρίου «Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος» Σουρωτή Θεσσαλονίκης, ανακτήθηκε από https://www.pentapostagma.gr/2013/10/gerontas-paisios-erhontai-duskola-hronia.html

9. Ζουρνατζόγλου Νικόλαου Α., «Γέροντας Παΐσιος ο Αγιορείτης 1924 – 1994, Μαρτυρίες Προσκυνητών»,Β΄τόμος, Θεσσαλονίκη 2102

10. Νικολάου Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, Ε Γ Κ Υ Κ Λ Ι Ο Σ   119Η Πρὸς τοὺς μαθητὲς τῶν Γυμνασίων καὶ Λυκείων τῶν Μεσογείων & τῆς Λαυρεωτικῆς μὲ τὴν ἔναρξη τοῦ σχολικοῦ ἔτους 2016-2017,  Σπάτα, 12 Σεπτεμβρίου 2016, ανακτήθηκε από http://aktines.blogspot.gr/2016/09/2016-2017.html

11. Κόντογλου Φώτη, «Ο Μ. Βασίλειος κι ο παραµορφωµένος Χριστιανισµός», ανακτήθηκε από http://www.vimaorthodoxias.gr/theologikos-logos-diafora/o-m-vasilios-ki-o-para%c2%b5orfo%c2%b5enos-christianis%c2%b5os/ στις 27/01/2017

12. Πρωτοπρεσβυτέρου Γεωργίου Δ. Μεταλληνοῦ, Ὁμοτίμου καθηγητοῦ Θεολογικῆς Σχολῆς Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, «Ἡ παιδεία τῶν τριῶν Ἱεραρχῶν τῆς ἑλληνικῆς καὶ τῆς ὀρθόδοξης κληρονομιᾶς, εἶναι ἡ παιδεία ποὺ χρειάζεται ἡ Εὐρώπη σήμερα, γιὰ νὰ ξαναβρεῖ τὰ ὑπαρκτικὰ καὶ πνευματικὰ θεμέλιά της», ανακτήθηκε από  http://www.orthodoxia-ellhnismos.gr/2017/01/blog-post_27.html

13. Άγιος Νικόλαος Βελιμίροβιτς  επίσκοπος Αχρίδας, «Ανατολή και Δύση», ανακτήθηκε από http://www.orthodoxia-ellhnismos.gr/2017/05/blog-post_84.html#more

14. π. Γ. Μεταλληνός: οικονομική κρίση. Πεμπτουσία, ανακτήθηκε από https://www.youtube.com/watch?v=O7M57m5Hd-U

15. Αγίου Νικολάου Βελιμίροβιτς, «Αργά βαδίζει ο Χριστός», σελ. 108,εκδ. Εν πλω, Αθήνα

16. Ἀπό τό βιβλίο «Ρωμῃοσύνη» τοῦ  π. Ἰωάννου Ρωμανίδου, «Τό ρωμαΐικον φιλότιμον ἒγινε δουλοπρέπεια!», ανακτήθηκε από http://www.orthodoxia-ellhnismos.gr/2016/06/blog-post_32.html#more

17. «Μαρτυρικά και Ηρωικά νειάτα», Ιερά Μονή Παναγίας Βαρνάκοβας, Δωρίδα 2011, σελ. 81.

18. Δημήτρης Νατσιὸς, δάσκαλος-Κιλκὶς, «Τι θα πει σχολείο "ανοιχτό στη ζωή";», ανακτήθηκε από
http://www.orthodoxia-ellhnismos.gr/2017/05/blog-post_12.html#more

19. π. Γ. Μεταλληνός: οικονομική κρίση. Πεμπτουσία, ανακτήθηκε από https://www.youtube.com/watch?v=O7M57m5Hd-U